در روزهایی که بازار انرژی جهانی در کشاکش سیاست، جنگ اقتصادی و تحریم های بی‌سابقه دست و پا می‌زند، نمی توان نسبت به تأثیرات عمیق این تحریم‌ها بر اقتصاد جهانی بی‌توجه ماند، وقتی آمریکا دست به تحریم شرکت‌های نفتی روسی، ایرانی، ونزوئلایی و اخیراً صربی می‌زند، بازار نفت و گاز به لرزه درمی‌آید، عرضه جابه‌جا می‌شود، قیمت‌ها با نوسانات شدید روبرو شده و کشورهای واردکننده یا صادرکننده به شدت آسیب می‌بینند.
در این مقاله از مجله انرژی، می‌خواهیم دقیق و موشکافانه بررسی کنیم که تحریم‌های آمریکا (و گاهی همراهی با تعرفه‌ها و فشارهای اقتصادی) چگونه بر بازار انرژی تأثیر می‌گذارند؛ چه پیامدهای اقتصادی در سطح جهانی دارند؛ و کشورها - چه صادرکنندگان و چه واردکنندگان - چطور می‌توانند خودشان را با این شرایط وفق دهند.
همچنین مثالی که اخیراً رسانه‌ها به آن پرداخته‌اند یعنی تحریم صنعت نفت صربستان را به عنوان نمونه‌ای زنده بررسی می‌کنیم، چون دقیقاً نشان می‌دهد چگونه یک کشور میان سیل تحریم‌ها ممکن است گرفتار شود.
تحریم‌های نفتی به مثابه سلاح ژئوپلیتیکی (تحریم‌های آمریکا علیه ایران، روسیه، ونزوئلا - زلزله در بازار انرژی)
از دهه‌هاست که آمریکا از ابزار تحریم علیه کشورهای نفتی استفاده کرده تا بر آنها فشار سیاسی وارد کند، بر اساس گزارشی از کنگره آمریکا که در Congress.gov منتشر شده است:
تحریم‌های نفتی علیه ایران، روسیه و ونزوئلا ممکن است باعث محدود کردن تجارت نفت خام به میزانی بین ۳٫۳ تا ۴٫۰ میلیون بشکه در روز شود.
با این حال، تأثیر واقعی تحریم‌ها بر عرضه نفت کشورها متفاوت است زیرا برخی کشورها از جمله روسیه و ایران توانسته‌اند راه دور زدن این تحریم ها رو یافته اند و یا بازارهای جدید برای فروش محصول خود بیابند.
مثلاً در مورد ایران، حجم صادرات نفت تحت تأثیر تحریم‌ها بسیار کاهش یافته است و این موضوع بر درآمد ارزی، ازش پول ملی و سرمایه‌گذاری در صنعت نفت تأثیر جدی گذاشته است، پژوهشی درباره تأثیر تحریم‌ها بر اقتصاد ایران نشان می‌دهد که تحریم‌ها روی نرخ ارز، تورم و رشد اقتصادی اثر معناداری دارند و این کشور را در حالت محرومیت منابع ارزی قرار می‌دهند.
در مورد روسیه نیز، با وجود تحریم‌های گسترده، این کشور توانست صادر کردن نفت و گاز را با روش‌هایی مثل تخفیف قیمت، قراردادهایی برای دور زدن تحریم ها و بازارهای جایگزین ادامه دهد... این تحریم‌ها نه لزوماً عرضه را به شدت محدود کرده‌اند، بلکه هزینه‌ها و پیچیدگی‌های صادرات را بیشتر کرده‌اند.
در مورد ونزوئلا نیز مشکلات نه فقط ناشی از تحریم، بلکه از مدیریت ناصحیح، افت تولید و زیرساخت‌های فرسوده است؛ اما تحریم‌های آمریکا فشار مضاعفی بر صنعت نفت ونزوئلا وارد کرده‌است و صادرات نفت این کشور را به شدت کاهش داده است.
تحریم صنعت نفت صربستان (شرکت NIS)
اخیراً رسانه‌ها گزارش دادند که تحریم‌های آمریکا بر شرکت نفتی صربستان یعنی NIS (Naftna Industrija Srbije) اجرایی شده‌اند؛ شرکتی که بخش عمده‌ای از آن مالکیت روسی دارد و این تحریم‌ها به عنوان بخشی از فشار بر روسیه در جنگ اوکراین محسوب می‌شوند.
در ژانویه ۲۰۲۵، وزارت خزانه‌داری آمریکا اعلام کرد که تحریم‌هایی را علیه بخش نفتی روسیه اعمال خواهد کرد و شرکت NIS صربستان را به دلیل مالکیت روسی بودنش در فهرست تحریم قرار داده است، در آن زمان، آمریکا به روسیه فرصت داد که در ۴۵ روز مالکیت خود را واگذار کند.
صربستان با چالش روبرو شد که آیا باید سهم روسیه را بخرد یا ملی کند یا تدابیر دیگری اتخاذ کند، در ماه‌های بعد، چند بار اجرای تحریم‌ها به تعویق افتاد؛ یعنی مجوزهایی صادر شد تا شرکت بتواند به فعالیت ادامه دهد، تا اینکه در ۹ اکتبر ۲۰۲۵ تحریم‌ها به طور کامل اجرایی شد و شرکت NIS رسماً مشمول محدودیت‌ها شد.
پیامدها و واکنش‌ها
صربستان بخش قابل توجهی از نفت و فرآورده‌های نفتی‌اش را از طریق این شرکت عرضه می‌کند: تقریباً ۸۰٪ بنزین و گازوئیل بازار داخلی را NIS تأمین می‌کند و تقریباً ۹۰٪ سوخت هواپیما و سوخت سنگین توسط همین شرکت تامین می شود.
وقتی تحریم‌ها اجرا شدند، خط لوله JANAF که نفت خام را از کرواسی به صربستان منتقل می‌کرد، تحت تأثیر قرار گرفت و تحویل نفت به پالایشگاه پانچِوو در صربستان با چالش مواجه شد.
رئیس جمهور صربستان، آلکساندر ووچیچ، در واکنش به اجرایی شدم تحریم ها گفت که این تحریم‌ها پیامدهای بسیار سنگینی از منظر اقتصادی، سیاسی و همه‌چیز، خواهند داشت.
شرکت NIS ادعا کرده است ذخایر کافی به‌منظور ادامه عرضه وجود دارد و ایستگاه‌های سوخت در سراسر کشور آماده خدمت‌رسانی‌اند، همچنین گفته شده که پرداخت‌ها با کارت‌های بین‌المللی (مثلاً مسترکارت، ویزا) ممکن است مختل شود و مشتریان مجبور به استفاده از روش‌های پرداخت محلی شوند.
با این حال، کارشناسان هشدار داده‌اند که اگر این شرایط ادامه یابد، کمبود عرضه، صف بنزین، افزایش قیمت سوخت و تأثیرات منفی بر اقتصاد صربستان دور از انتظار نیست.
افزایش هزینه حمل‌ونقل، بیمه، محدودیت بانکی و دشواری معاملات مالی، همه دست به دست هم می‌دهند تا قیمت تمام‌شده نفت صادراتی برای کشور تحریم‌شده بسیار بالاتر رفته و در نتیجه، قیمت نفت در بازارهای بین‌المللی تحت فشار افزایش تقاضا و کاهش عرضه ممکن است جهش سعودی داشته باشد کند... مثلاً پس از تحریم‌های جدید علیه بخش انرژی روسیه، قیمت نفت برنت به بیش از ۸۱ دلار رسید.
در مقابل، کشورهای مصرف‌کننده باید فشار بیشتری را تحمل کنند: قیمت سوخت بالا می‌رود، هزینه حمل‌ونقل، تولید کالا و خدمات افزایش می‌یابد و تورم تشدید می‌شود، وقتی انرژی و نفت گران شود، اثراتش در صنایع مختلف مشاهده خواهد شد - از کود و کشاورزی تا پتروشیمی و حمل‌ونقل.
منحنی عدم قطعیت و سرمایه‌گذاری در صنعت انرژی
تحریم‌ها باعث می‌شوند ریسک سرمایه‌گذاری‌ها در صنعت نفت و گاز بالا برود و شرکت‌های بین‌المللی و سرمایه‌گذاران خارجی ممکن است از ورود به پروژه‌ها در کشورهای هدف تحریم اجتناب کنند... این مسئله به کاهش پروژه‌های اکتشافی و توقف یا کند شدن توسعه صنعت نفت و گاز می‌انجامد، مخصوصاً در میدان‌های جدید یا پرهزینه.
علاوه بر این، کشورهایی که وابسته به درآمد نفت هستند (مثل ایران یا ونزوئلا) شرایط مالی‌شان ضعیف می‌شود؛ آنها نمی‌توانند به راحتی تجهیزات جدید وارد کنند، تعمیرات را انجام دهند یا پروژه‌های نگهداری را تامین مالی کنند و در نتیجه، تولید نفت در بلندمدت ممکن است کاهش یابد.
در تحلیلی با استفاده از شبکه‌های عصبی مصنوعی نشان داده شده است که نوسان قیمت نفت تحت تأثیر تحریم ها، تأثیر قابل توجهی بر شاخص‌های بورس و صنایع دارد - به‌ویژه در کشورهایی مثل ایران که اقتصادشان وابسته به نفت است.
توزیع هزینه تحریم‌ها: چه کسی بیشتر متضرر می‌شود؟
در واقع، تحریم‌ها هزینه‌شان را فقط بر کشور هدف تحریم تحمیل نمی‌کنند؛ کشورهای دیگر هم در معرض آسیب هستند:
واردکنندگان بزرگ نفت مثل چین، هند، ترکیه و اتحادیه اروپا مجبورند نفت را از بازارهای جایگزین بخرند که ممکن است گران‌تر باشد یا دسترسی‌اش محدود باشد.
کشورهای واسطه‌ای و شرکت‌های بیمه و حمل‌ونقل بین‌المللی، اگر با یک کشور تحریم‌شده تجارت داشته باشند، ممکن است مجازات شوند؛ این باعث می‌شود هزینه بیمه و حمل‌ونقل افزایش یابد.
مصرف‌کنندگان نهایی، به خصوص در کشورهای در حال توسعه، فشار هزینه سوخت و انرژی را بیشتر حس می‌کنند؛ رشد اقتصادی می‌تواند کند شود و تورم تشدید شود.
کشورهایی که به بازارهای صادرات نفتی وابسته‌اند ممکن است فرصت‌هایی برای جایگزینی عرضه از کشورهای تحریم‌شده پیدا کنند، اما فضای رقابتی‌اش سنگین است.
برای مثال، اتحادیه اروپا هنوز وابستگی قابل توجهی به گاز روسیه دارد و هر تحریمی در بخش انرژی روسیه می‌تواند تأثیرات جدی بر کشورهای با اقتصاد ضعیف در اتحادیه اروپا داشته باشد، طبق یک گزارش منشتر شده در The Eastern Herald، تحمیل تحریم‌های جدید آمریکا ممکن است منجر به وابستگی بیشتر اروپا به واردات گاز از منابع گران‌تر و افزایش فشار تورمی شود.
واکنش اوپک و ضرورت همبستگی
کشورهای عضو اوپک معمولاً در برابر شوک‌های بازار انرژی واکنش نشان می‌دهند، اما تحریم‌های سیاسی چالش‌هایی متفاوت پیش رو می‌گذارند، مثلاً رئیس‌جمهور ایران، مسعود پزشکیان، در دیداری با هیثم الغیاث، دبیرکل اوپک، تأکید کرد:
«اگر اعضای اوپک متحد باشند، آمریکا نمی‌تواند به یکی از آنها فشار بیاورد.»
وزیر نفت ایران، محسن پاک‌نژاد هم گفته است که تحمیل تحریم یک‌جانبه بر تولیدکنندگان نفت بازار انرژی را بی‌ثبات می‌کند و به نفع مصرف‌کنندگان و ثبات جهانی نیست.
اوپک در گذشته هم در مقابل درخواست‌ها برای افزایش سریع تولید مقاومت کرده، چون این نگرانی را دارد که عرضه اضافی باعث افت قیمت شود، در دوره‌های شوک نفتی، اوپک و متحدانش (اوپک‌پلاس) معمولاً برنامه کاهش یا افزایش تدریجی تولید دارند تا ثبات بازار را حفظ کنند.
مواضع کشورهای بزرگ انرژی
دولت آمریکا اخیراً تحریم‌های گسترده‌ای علیه بخش انرژی روسیه اعمال کرده است، از جمله علیه شرکت‌هایی مانند Gazprom Neft، شرکت‌های خدمات نفتی و صدها کشتی مرتبط با تجارت نفت روسیه.
از طرف دیگر، روسیه اعلام کرده است که این تحریم‌ها می‌توانند بازار جهانی انرژی را بی‌ثبات کنند و مسکو تدابیری برای مقابله با تأثیرشان اتخاذ خواهد کرد.
چین و هند، خریداران عمده نفت روسیه، ممکن است تحت فشار ثانویه قرار بگیرند تا خرید نفت از روسیه را محدود کنند... اخیراً آمریکا تحریم‌هایی علیه پالایشگاهی در چین که نفت ایران را می‌خریده است وضع کرده است.
اقدامات هماهنگ یا متقاطع
در برخی موارد، دولت‌ها برای کاهش تأثیر تحریم‌ها به اقداماتی مانند معافیت‌های محدود، تمدید مهلت، یا تعامل دیپلماتیک متوسل شده‌اند تا فشار اقتصادی بیش از حد بر بازار انرژی وارد نشود، در مثال صربستان، آمریکا ابتدا مهلت‌هایی به شرکت NIS داد تا فرصت ساخت راهکارها داده شود، قبل از اینکه مجازات کامل اعمال شود، این نوع معافیت کوتاه‌مدت گاهی برای جلوگیری از شوک ناگهانی بازارها است.
در مقابل، کشورهایی مانند ایران تلاش کرده‌اند که اتحاد اوپکی را تقویت کنند و از ظرفیت داخلی، بازارهای منطقه‌ای و روش‌های دور زدن تحریم بهره ببرند.
پیش‌بینی‌ها و سناریوهای آینده بازار انرژی
در ادامه چند سناریو ممکن و تحلیلی از آینده بازار انرژی در شرایط تحریم و جنگ تعرفه‌ها را مطالعه نمایید:
سناریوی ۱: تشدید تحریم‌ها و محدودیت بیشتر عرضه
اگر آمریکا یا متحدان آن تحریم‌ها را تشدید کنند (مثلاً گسترش تحریم‌ها به کشورهای بیشتر یا بخش‌های جدید انرژی)، عرضه نفت جهانی بیشتر تحت تأثیر قرار خواهد گرفت. در این سناریو:
قیمت نفت ممکن است به سطوح بالاتری برسد (مثلاً بالاتر از ۸۵–۹۵ دلار در هر بشکه نفت خام برنت)
کشورهای واردکننده ناچار به پرداخت هزینه بیشتر و قبول درآمد کمتر در سایر بخش‌های اقتصاد می‌شوند
تورم جهانی تشدید می‌شود
پروژه‌های انرژی تجدیدپذیر رونق گرفته و برای جایگزینی انرژی فسیلی راهکارهای جدیدی بکار خواهند بست
سناریوی ۲: تعدیل تحریم‌ها و بازگشت نسبی عرضه
در این حالت، ممکن است آمریکا یا سایر کشورها برای جلوگیری از فشار زیاد بر اقتصاد جهانی، برخی از تحریم‌ها را کاهش دهند، معافیت‌هایی بدهند یا تعاملات دیپلماتیک انجام دهند، در این سناریو:
عرضه نفت کاهش یافته اما تا حدی جبران می‌شود
قیمت‌ها ممکن است تثبیت شوند یا حتی کمی کاهش یابند - اگر تولیدکنندگان جدید وارد بازار شوند
رقابت بین تولیدکنندگان انرژی فسیلی و تجدیدپذیر بیشتر می‌شود، چرا که فضای رشد انرژی‌های پاک فراهم می‌شود
سناریوی ۳: سوق بازار به انرژی های جایگزین و تجدیدپذیر
یکی از پیامدهای بلندمدت تحریم‌ها و فشار بر انرژی فسیلی، حرکت سریع‌تر به سمت انرژی پاک خواهد بود، کشورهایی که از نظر اقتصادی توانمند هستند ممکن است سرمایه بیشتری را به سمت انرژی خورشیدی، بادی، هیدروژن و ذخیره‌سازی انرژی سوق دهند تا وابستگی‌شان به نفت و گاز را کاهش دهند.
تحلیلگران شرکت BP در گزارشی که اخیراً در The Economic Times منتشر شده است، گفته‌اند که قطعه‌بندی ژئوپلیتیکی ممکن است تقاضای انرژی را کند کند، زیرا کشورها به سمت خوداتکایی حرکت می‌کنند، همچنین، با افزایش ریسک سرمایه‌گذاری در صنایع نفت و گاز، سرمایه‌گذاران ممکن است ترجیح دهند در پروژه‌های پاک سرمایه‌گذاری کنند که در بلندمدت ثبات بیشتری دارند.
چالش‌های پیش رو
عدم قطعیت ژئوپلیتیک: تصمیمات سیاسی، تغییر دولت‌ها، ائتلاف‌ها و بازگشت یا تشدید تحریم‌ها می‌تواند به سرعت شرایط بازار را تغییر دهد.
تعاملات بین‌المللی: کشورها ممکن است به دنبال پیمان‌های دوجانبه انرژی و قراردادهای بلندمدت شوند تا ریسک تحریم‌ها را کاهش دهند.
هزینه سرمایه گذاری: رشد هزینه های تأمین مالی پروژه‌ها در کشورهای در معرض تحریم یکی از بزرگ‌ترین موانع رشد صنعت نفت و گاز خواهد بود.
تقاضای جهانی: اگر فشار تورمی و محدودیت اقتصادی باعث کاهش رشد جهانی شود، تقاضا برای نفت کندتر خواهد بود - این خودش یک عامل بازدارنده قیمت نفت است.
مثال تحریم صنعت نفت صربستان یک نمونه زنده و درس‌آموز است: کشوری که نه لزوماً در خط مقدم منازعات بزرگ ژئوپلیتیک بود، ناگهان درگیر بحران عرضه سوخت شد و با پیامدهای پیچیده اقتصادی روبه‌رو گشت، در سطح کلان کشورهایی که وابسته به منابع نفتی‌اند باید استراتژی‌هایی طراحی کنند تا در شرایط تحریم‌های فلج‌کننده تاب بیاورند - از تنوع بازار، اتحادهای منطقه‌ای و روش‌های دور زدن منطقیِ تحریم، تا سرمایه‌گذاری در انرژی های پاک و تنوع بخشیدن به زنجیره تامین.
لینک سایت مرجع
مالکیت معنوی مجله انرژی (energymag.ir) علامت تجاری ناشر است... سایر علائم تجاری مورد استفاده در این مقاله متعلق به دارندگان علامت تجاری مربوطه می باشد، ناشر وابسته یا مرتبط با دارندگان علامت تجاری نیست و توسط دارندگان علامت تجاری حمایت، تایید یا ایجاد نشده است، مگر اینکه خلاف آن ذکر شده باشد و هیچ ادعایی از سوی ناشر نسبت به حقوق مربوط به علائم تجاری شخص ثالث وجود ندارد.
